Διατροφικές διαταραχές και Συμπεριφορική Γνωσιακή Θεραπεία

Μανίνα Μαρματάκη, επιστημονικός συνεργάτης Iasthai

• Σύμβουλος ψυχικής υγείας, Κοιν. ανθρωπολόγος.
• Πτυχιούχος Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, τμήματος Φιλοσοφικής Παιδαγωγικής Ψυχολογίας (ειδίκευση Ψυχολογίας) και Παντείου Πανεπιστημίου Κοινωνικών και Πολιτικών επιστημών τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας.

Μανίνα Μαρματάκη Στυλιανού
οδός Πέλλης 31 και Γούναρη 65 Άνω Γλυφάδα

ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΗ ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ 

Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα κατά της δίαιτας (από τη Λατινική λέξη diaeta, που σημαίνει" τρόπος ζωής" και που, ως όρος έχει σχεδόν αντικατασταθεί από τον όρο" διατροφή" ας ξεχωρίσουμε τη "συναισθηματική" (ψυχολογική) πείνα από τη "βιολογική " (πραγματική). Όταν ένα άτομο βιώνει λιγότερο ή περισσότερο δυσάρεστα, ενοχλητικά συναισθήματα όπως απογοήτευση, λύπη, θλίψη, άνοια, μοναξιά, άγχος, δεν καλύπτονται, δεν τρέφονται οι συναισθηματικές του ανάγκες η συναισθηματική πείνα παρουσιάζεται ως επιτακτική ανάγκη θρέψης αυτών των συναισθηματικών αναγκών και κάλυψης των συναισθηματικών κενών και του δημιουργεί την ανάγκη να φάει καθώς αυτή η ανάγκη σωματοποιείτε και γίνεται αντιληπτή ως βιολογική (οργανική) πείνα. Το άτομο δε πεινάει ώστε να φάει και να θρέψει το σώμα του, τον οργανισμό του αλλά νιώθει ότι πεινάει προκειμένου να φάει και να" θρέψει" τη ψυχή του. Συναισθηματική Πείνα (δίψα - ανάγκη ) για αγάπη, για στοργή, για αναγνώριση, για επιβεβαίωση, για δράση, για χαρά, για σεξ, στέλνει πολύ κόσμο στο ψυγείο και αποτελεί πολύ συνηθισμένη κατάσταση και διαφοροποιείται από την οργανική βιολογική πείνα καθώς:
1) συμβαίνει ξαφνικά, απότομα ενώ η βιολογική πείνα σιγά σιγά, εκτός και έχουν μεσολαβήσει πολλές ώρες όπου το άτομο έχει μείνει νηστικό
2) η συναισθηματική πείνα συμβαίνει αν και το άτομο έχει φάει και θεωρητικά θα έπρεπε να είναι χορτάτο
3) παρουσιάζεται ανάγκη για συγκεκριμένα φαγητά: γλυκό πίτσα ενώ στη βιολογική πείνα δεν υπάρχει ανάγκη συγκεκριμένου φαγητού
4) τη κατανάλωση του φαγητού ακολουθούν δυσάρεστα συναισθήματα όπως τύψεις ενώ στη βιολογική ευχάριστα καθώς καλύφθηκε μια ανάγκη του οργανισμού.

Η συνειδητοποίηση των παραπάνω διαφόρων, εκ μέρους του ατόμου και η επίγνωση ότι το" συναισθηματικό” φαγητό δε χορταίνει τη συναισθηματική πείνα και δε καλύπτει συναισθηματικές ανάγκες το βοηθάει στο να κάνει το πρώτο βήμα, ώστε να τη διακόψει, με τη βοήθεια ημερολογιακών καταγραφών (καθώς έτσι θα εντοπιστεί πότε συμβαίνει, γιατί και μετά από ποία σκέψη) Η "ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΠΕΙΝΑ "που οδηγεί στο 'συναισθηματικό φαγητό” αποτελεί πολύ ΣΥΧΝΟ φαινόμενο, συμβαίνει σχεδόν στους πάντες, η ημερολογιακή καταγραφή της αποτελεί μια εκ των τεχνικών της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας προκειμένου αυτή να περιοριστεί και το άτομο να βελτιώσει τη διατροφή του και αν επιθυμεί να καταφέρει να χάσει πιο εύκολα κιλά, ενώ δεν αποτελεί ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ. Τι είναι όμως ψυχοπαθολογία; Σύμφωνα με το παγκόσμιο ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟ εγχειρίδιο ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΊΑΣ DCM-5 κάνοντας χρήση του όρου "ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ" εννοούμε τις ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΈΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ του ατόμου που αφορούν στη ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΗΣ ΤΡΟΦΗΣ. Οι δυσλειτουργικές αυτές συμπεριφορές και πρακτικές ΕΠΙΒΛΑΒΕΙΣ για τη σωματική και ψυχική ΥΓΕΙΑ του ατόμου σχετίζονται με ΔΥΣΑΡΕΣΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ, τα οποία προκύπτουν από αντίστοιχα ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ και συνήθως παρουσιάζονται μεταξύ των ηλικιών 18-25, χωρίς να αποκλείεται όμως η εμφάνιση τους και σε μεγαλύτερες ηλικίες.
Ως ΒΑΣΙΚΕΣ διατροφικές διαταραχές χαρακτηρίζονται:
1) Η ΝΕΥΡΟΓΕΝΗΣ ΑΝΟΡΕΞΙΑ (anorexia nervosa) όπου περιγράφοντας την πολύ επιγραμματικά, το άτομο έχοντας ΔΙΑΣΤΡΕΒΛΩΜΕΝΗ εικόνα για τον εαυτό του, βλέποντας το είδωλο του στο καθρέφτη ως ΠΑΧΥ και ΑΡΝΟΥΜΕΝΟ να ΤΡΑΦΕΙ κανονικά, καθώς ΦΟΒΑΤΑΙ μην πάρει ΒΑΡΟΣ ΑΔΥΝΑΤΙΖΕΙ συνεχώς και συνεπώς ο οργανισμός του ΚΑΤΑΒΑΛΛΕΤΑΙ από την ΕΛΛΕΙΨΗ ΤΡΟΦΗΣ με ότι αυτή συνεπάγεται. Αν και υπάρχει ΕΥΝΟΙΚΗ ΠΡΌΓΝΩΣΗ, η οποία επιτρέπει στατιστικά πολύ μεγάλες πιθανότητες βελτίωσης ή και παντελούς ίασης ΠΙΘΑΝΟΛΟΓΕΙΤΑΙ η νοσοκομειακή ΝΟΣΗΛΕΙΑ και σε ακραίες περιπτώσεις η ΛΙΜΟΚΤΟΝΙΑ, λόγω σωματικών βλαβών από την ασιτία.
Ο όρος "ΑΝΟΡΕΞΙΑ "δεν αποδίδει τη πραγματικότητα της ασθενείας καθώς το πάσχον άτομο υποβάλλει τον εαυτό του στη πείνα και στο περιορισμό κατανάλωσης θερμίδων, παρά το γεγονός ότι γενικά δεν στερείται της όρεξης του και η απώλεια της παρατηρείται σπάνια και μόνο πολύ αργότερα.
2) Η ΝΕΥΡΟΓΕΝΗΣ ΒΟΥΛΙΜΙΑ: όπου το άτομο καταναλώνει, υπό το καθεστώς συγκεκριμένης ΔΥΣΑΡΕΣΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ, ΑΣΥΝΑΙΣΘΗΤΑ και έχοντας ΑΠΟΛΕΣΕΙ τον ΕΛΕΓΧΟ και τη ΓΕΥΣΤΙΚΗ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΣΗ ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΗ ΠΟΣΟΤΗΤΑ φαγητού, τηρουμένων των αναλογιών, ως προς το ΧΡΟΝΟ που γίνεται η ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ αυτήν την υπερβολική ποσότητα, την οποία καταναλώνει την ΑΠΟΒΑΛΛΕΙ με τη διαδικασία πρόκλησης ΕΜΕΤΟΥ, ως ΑΝΤΙΣΤΑΘΜΙΣΤΙΚΗΣ (και τελικά ΤΙΜΩΡΗΤΙΚΗΣ για το ίδιο το άτομο) συμπεριφοράς, νιώθοντας το ΦΟΒΟ της ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΗΣ από κάποια ΔΙΑΙΤΑ (που ΣΥΝΕΧΩΣ κάνει) και ΑΥΞΗΣΗΣ ΒΑΡΟΥΣ, η οποία και ολοκληρώνει το "ΒΟΥΛΙΜΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ".
3) Η ΟΡΘΟΦΑΓΙΑ: όπου το άτομο ΑΠΟΚΛΕΊΟΝΤΑΣ όλο και περισσότερες ΤΡΟΦΕΣ από το διαιτολόγιο του και τη καθημερινότητα του, θεωρώντας τις ως ΑΝΘΥΓΙΕΙΝΕΣ ή ΠΑΧΥΝΤΙΚΕΣ, ή κατά κάποιον τρόπο ΕΠΙΒΛΑΒΕΙΣ για την υγεία και τη σιλουέτα, είτε λόγω περιεκτικότητας υπερβολικών λιπαρών, είτε λόγω συντηρητικών κλπ, ΠΕΡΙΟΡΙΖΕΙ τη διατροφή του μόνο σε υποτιθέμενα" σωστές", "ορθές" τροφές. Περιορίζοντας τη διατροφή τόσο πολύ, μη τρώγοντας το ένα και αποφεύγοντας το άλλο καταλήγει να τρέφεται βάσει πολύ ΦΤΩΧΟΥ ΔΙΑΙΤΟΛΟΓΙΟΥ και τελικά να ΥΠΟΣΙΤΙΖΕΤΑΙ. Όπως είναι αντιληπτό η ορθοφαγία μοιάζει αρκετά με τη νευρική ανορεξία. Προκειμένου μια ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ να ενταχθεί στο πλαίσιο της ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ, να αναγνωριστεί και να χαρακτηριστεί ως διαταραχή, ως ψυχοπαθολογία πρέπει να διαγνωσθεί ως τέτοια και να πληροί τα πολύ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ: Η ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΟΤΗΤΑ, η ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΤΗΤΑ και η εφαρμογή μιας πρακτικής για πάνω από συγκεκριμένο ΧΡΟΝΙΚΌ ΔΙΆΣΤΗΜΑ λειτουργούν ως διαγνωστικά κριτήρια ψυχοπαθολογίας και μπορεί τότε μόνο να ειπωθεί ότι ένα άτομο πάσχει από μια συγκεκριμένη ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ. Πολύ συχνό φαινόμενο καθώς οι τρεις προαναφερθείσες διατροφικές διαταραχές δημιουργούνται από κάποια ΚΟΙΝΑ αίτια, παράγουν ΚΟΙΝΕΣ συμπεριφορές και παρουσιάζουν γενικότερα μια ΚΟΙΝΗ συμπτωματολογία παρατηρούνται κατά τη διάγνωση τους (όπως εξάλλου παρατηρούνται και γενικότερα στις ιατρικές ψυχιατρικές διαγνώσεις όταν πρόκειται για ασθένειες που μεταξύ τους μοιάζουν)τα φαινόμενα της 1) συνοσυρότητας και 2) της διαφοροδιάγνωσης ΣΥΝΟΣΥΡΟΤΗΤΑ σημαίνει όταν ΣΥΝΥΠΑΡΧΟΥΝ πάνω από μια ψυχολογικές ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ (ή ασθένειες) Συγκεκριμένα το άτομο πάσχει ΣΥΓΧΡΟΝΩΣ ή εναλλασσόμενα ΚΑΙ από ΒΟΥΛΙΜΙΑ και από ΝΕΥΡΟΓΕΝΗ ΑΝΟΡΕΞΙΑ. ΔΙΑΦΟΡΟΔΙΑΓΝΩΣΗ σημαίνει όταν κάποιο πολύ πολύ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΟ χαρακτηριστικό, ΣΥΜΠΤΩΜΑ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΕΙ, αποτελεί δηλαδή την ειδοποιό διάφορα και διακρίνει μια ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ (ή μια ασθένεια) ΑΠΟ μια ΑΛΛΗ (παρά το γεγονός ότι αυτές μεταξύ τους μοιάζουν) ή και συνυπάρχουν.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω οι διατροφικές διαταραχές προκύπτουν ως εξής: ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ (αυτόματες) ΣΚΕΨΕΙΣ δημιουργούν ΔΥΣΑΡΕΣΤΑ ΣΥΝΑΙΘΗΜΑΤΑ τα οποία με τη σειρά τους προκαλούν επαναλαμβανόμενες ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ οι οποίες διαρκούν. Οι ΑΥΤΟΜΑΤΕΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ προέρχονται από τις "ΓΝΩΣΕΙΣ "μας δηλαδή τις ΑΚΛΟΝΗΤΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ και ΙΔΕΕΣ μας, (προϊόντα μάθησης, αντίληψης, μνήμης ,σκέψης), απολύτως αλληλένδετες με το ΤΡΟΠΟ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ των ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ οπότε και από τις ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ μας. Οι ΓΝΩΣΕΙΣ εντάσσονται σε ένα πλέγμα ΠΑΓΙΩΜΕΝΩΝ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΑΝΤΙΛΗΨΕΩΝ τις οποίες το πάσχον άτομο ασπάζεται και ονομάζονται ΣΧΗΜΑΤΑ. "Δυσλειτουργικά σχήματα ". Έτσι σύμφωνα με τη ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ cognitive behavioural therapies CBT (δυσλειτουργική) ΣΚΕΨΗ         
(δυσάρεστο) ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΆ δημιουργούν τη ΝΟΗΤΗ ΓΡΑΜΜΗ που οδηγεί στη ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ.

Η συμπεριφορά μας, έτσι κι αλλιώς (είτε εντάσσεται στο πεδίο της ψυχοπαθολογίας είτε όχι, σύμφωνα με το πώς ορίστηκε και εξηγήθηκε παραπάνω, πάντα θα επηρεάζεται και θα αποτελεί αποτέλεσμα των συναισθημάτων μας , θετικά ή αρνητικά φορτισμένων, τα οποία θα προκαλούνται από την ερμηνεία των γεγονότων (και όχι από τα ίδια τα γεγονότα αυτά, καθαυτά) τη σημασία που αποδίδουμε σε αυτά, την εκ μέρους μας νοηματοδότηση τους και όλα αυτά θα αποτελούν προϊόν της σκέψης μας.

Και αντίστροφα: οι εμπειρίες μας, οι συμπεριφορές, οι δράσεις μας θα επιδρούν αποφασιστικά στα γεγονότα, τα οποία αφορούν τη ζωή μας (ή έστω πιστεύουμε ότι αφορούν τη ζωή μιας) μας και τελικά στις μετέπειτα αντιλήψεις μας για αυτά.
Τα συναισθήματα μας επηρεάζουν το φαγητό μας, όπως άλλωστε το επηρεάζουν βεβαίως και άλλες συνθήκες και παράμετροι:
> Οικονομικές συνθήκες: (μεγαλύτερη ή μικρότερη οικονομική άνεση επηρεάζει τη ποσότητα και τη ποιότητα του φαγητού μας).
> Γεωγραφικές παράμετροι: κλιματικές συνθήκες (διαφορετικές ανά τόπο οι συνήθειες, οι καλλιέργειες, οι παραγωγές, οι βιομηχανίες τροφίμων και οι προσβάσεις στη τροφή ή και στο πόσιμο νερό.
> Κοινωνικές συνθήκες και άμεσα συνδεδεμένη με το φαγητό η κοινωνική μας ζωή: (οικογενειακά φιλικό τραπέζια στις γιορτές, επαγγελματικά γεύματα, " ρομαντικά "δείπνα, προσκλήσεις, έξοδοι σε εστιατόρια ταβέρνες, συνήθειες όπως γλυκά στις επισκέψεις, ποπ κόρν στο σινεμά, πίτσες μπίρες στα ματς κλπ ).
> Θρησκευτικές παράμετροι: νηστεία, ραμαζάνι, απαγορευμένη βρώση κάποιων ζώων, ως ιερών (αγελάδων στους ινδουιστές) ή ως μιαρών (χοιρινού στους ισλαμιστές) ή κρέατος (γενικώς στους βουδιστές) η τήρηση διατροφικών παραδόσεων ("κοσερ " στους Εβραίους). Ιατρικές: διατροφικοί περιορισμοί για λόγους υγείας.
> Ιδεολογικές: φιλοζωικές,
> Οικολογικές: διατροφικές επιλογές των χορτοφάγων ,των βίγκαν. κλπ.
Σε όλες τις παραπάνω συνθήκες, καταστάσεις και παραμέτρους, οι οποίες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, δηλώνουν ότι το φαγητό είναι η ζωή μας και ζωή μας το φαγητό μας και αναλύονται λεπτομερώς από την επιστήμη της Ανθρωπολογίας της τροφής ας προστεθεί και η επίδραση των προτύπων ομορφιάς (υψηλού μέτρου) πάντα ανάλογων και σχετικών με την ιστορικές, κοινωνικές συγκυρίες. Αν και φέρεται σήμερα η παρουσία των υψηλών ως προς το μέτρο προτύπων να είναι πιο έντονη και η επίδραση τους στη ψυχολογία πιο ισχυρή, λόγω των κοινωνικών δικτύων (που εμφανίζουν εξιδανικευμένες με φίλτρα φωτογραφίες, ίντσταγκραμ κλπ) δε ξεχνάμε ότι αν και πάντα όλες οι γενιές ήταν εκτεθειμένες και επιρρεπείς σε συγκρίσεις με μοντέλα και με πρότυπα ομορφιάς της αντίστοιχης εποχής το ευτύχημα με τους σημερινούς εφήβους (όταν δεν παρουσιάζονται οι προαναφερθείσες συνθήκες και συμπτώματα ψυχοπαθολογίας διατροφικών διαταραχών) είναι ότι έχουν "απενοχοποιηθεί" ως προς την εικόνα τους και νιώθουν άνετα με αυτήν, το σώμα τους, το όποιο βάρος τους, οπότε θα νιώθουν άνετα και ως ενήλικες, χάρις στο γεγονός ότι τα ΜΜΕ έχουν αρχίσει να λειτουργούν προβάλλοντας "συμπεριληπτικές" εικόνες. Εκτός από το γεγονός ότι οι συνθήκες της ζωής μας και τα συναισθήματα μας επηρεάζουν τη διατροφή μας ισχύει και το αντίστροφο: το φαγητό μας επηρεάζει δηλαδή τα συναισθήματα μας και τη διαμόρφωση συνθηκών της ζωής μας, την εμφάνιση μας, την υγεία μας, τη κοινωνική μας ζωή και φαίνεται να είναι και καθοριστικό για το πώς οι άλλοι μας αντιμετωπίζουν, μας χαρακτηρίζουν (ή και μας εκτιμούν καθώς αυθαίρετα θεωρείται ότι "είμαστε αυτό που τρώμε") όπως και το πώς χαρακτηρίζουμε αντιμετωπίζουμε και εκτιμάμε τελικά εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας. Δεν ξεχνάμε όμως ότι η εικόνα μας, η εμφάνιση μας, σώμα και πρόσωπο, η παρουσία μας, ντύσιμο, ύφος, τρόποι είναι βεβαίως στοιχεία εξωλεκτικής επικοινωνίας, δημιουργούν εντυπώσεις και δε παραγνωρίζουμε την αξία τους (και όποιος ισχυρίζεται ότι η εμφάνιση και η εικόνα που παρουσιάζουμε ή παρουσιάζει οποιοσδήποτε και οτιδήποτε δεν είναι σημαντική για τους εαυτούς μας και για τους άλλους εκφράζεται βάσει δικού του αμυντικού μηχανισμού προστασίας της αυτοπεποίθησης του ακυρώνοντας και απαξιώνοντας αυτό το οποίο θεωρεί ότι ο ίδιος δεν έχει). 
Όμως η προσωπικότητα μας είναι ολότητα που συντίθεται, σχηματίζεται (βεβαίως και από την εξωτερική μας εμφάνιση, την οποία "καλυτερεύουμε", αναδεικνύομαι όσο μπορούμε) και από τις διανοητικές δυνατότητες, τη συναισθηματική ευφυΐα που καλλιεργούμε, το πολιτιστικό μας κεφάλαιο που μαθαίνοντας, εμπλουτίζοντας τις εμπειρίες μας ενισχύουμε και έτσι γινόμαστε "καλύτεροι." και "ομορφότεροι". "Καλύτερους" "ομορφότερους" και πιο ευτυχισμένους δε μας κάνει κανένα χαρτί με δίαιτα και καμία " διατροφή" στέρησης, ακρίβειας γραμμαρίου με συγκεκριμένα γεύματα κολλημένο για πολύ καιρό στο ψυγείο (εξαιρουμένων αθλητών, που από τη τήρηση του εξαρτάται η νίκη τους, επαγγελματιών που εξαρτάται η δουλειά τους και ασθενών που εξαρτάται η ζωή τους).